ÖNSÖZ

Etnografik eserler kültürel ve tarihsel niteliğe haiz belge değeri taşır. Zira bu belgeler vasıtasıyla bir toplumun geçmiş dönemleriyle bağlantılı geleneksel inançları, sosyal yaşamı, örf ve adetleri, dini-ahlaki öğretileri, tutum ve davranışlarını ve aynı zamanda bilgi, beceri, tasarım ve yetenekleri; gelişmişlik düzeyi ve ekonomik ilişkileri gibi pek çok husus hakkındaki münasebetlerini anlamak mümkündür. Hakkâri yöresi etnografik eserleri malzeme ve bezeme çeşitliliği açısından irdelendiğinde, objelerin söz konusu özellikleri taşıdığı; dünyanın pek çok toplumunun ilgisini üzerine çekerek sanatsal odaklı önemini hissettirdiği görülmektedir.   

Bu çalışmada Hakkâri il sınırları dâhilinde 32 yerleşim yerindeki etnografik eserlere yer verildi. Aynı zamanda bir taraftan tespit edilen eserler kayıt altına alırken diğer taraftan her bir eser hakkında teşekkül eden tarihsel öykü belirlemeye çalışıldı. Zira eserlerin toplumun kültürel hayatına girmesi, belli bir anlam ve önem kazanması tarihsel bir seyir ve süreçte gerçekleşir. Eserin zaman içerisinde sahip olduğu gerçek işlevinin yanında sanatkârın buna hangi duygu ve düşünceler yüklediği de araştırıldı. Her biri büyük bir emek harcanarak ve sabırla üretildiği anlaşılan sanat eserlerindeki hayranlık uyandıran görselliği, bunu oluşturan süslemeleri ve motifleri sanat tarihi disiplini açısından değerlendirmeye çalışıldı. Bu açıdan, büyük bir emek ve sabırla üretilen sanat eserlerindeki muhteşem görselliğin yanı sıra üzerlerine işlenen bezeme ve motifleri sanat tarihi disiplini açısından ele alınarak bu kültürel mirasın gelecek kuşaklara taşınmasına katkı sağlanması hedeflendi.

Hakkâri’nin etnografik eserleriyle ilgili yürütülen bu çalışma, Hakkâri il ve bağlı ilçe, belde / köy gibi yerleşim yeri esaslı bir saha çalışmasına dayanır. Bu araştırma ayrıca dört etnografik eser koleksiyonunu kapsamaktadır.  Araştırma esnasında incelemek üzere tespit edilen her bir eser için bir envanter fişi yanı sıra eserlerin genelini kapsayan bir de fotoğraf albümü oluşturuldu. Başlatılan saha çalışması esnasında materyal taramak için gidilen yerleşim birimlerinin mülki amirleri ve yerel yöneticileri ziyaret edilmek suretiyle konu hakkında görüşlerine müracaat edilerek destekleri alındı. Kasaba, köy ve mezralarda mukim yöre halkının çalışma ile bağlantılı ilgi ve takdirleri toplandı. Araştırma, tarama ve inceleme sürecinde ihtiyaç duyulan yardımı esirgemeyen ancak sonradan vefat ettiği öğrenilen sanatkârları rahmetle ve şükranla anıyoruz.

Uzun bir zamana yayılan çalışma neticesinde açığa çıkarılan kitap çalışması konu ile ilgili akademik çevrelere, araştırmacılara ve ilgi duyan okuyuculara beklentilerine cevap verecek bir kaynak olması temenni edildi.  

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ

1.    GİRİŞ

2.    ARAŞTIRMA VE KAYNAKLARI

3.    GEREÇ VE YÖNTEMLER

1. 3.1 Gereç
2. 3.2 Yöntem

4.    KONUNUN NİTELİĞİ VE ÖNEMİ

5.    ARAŞTIRMAYA KONU MEKÂNLAR

3. 5.1 Durankaya (Silehya) Beldesi, Hakkâri
4. 5.2 Geçitli (Peyanıs) Köyü, Hakkâri
5. 5.3 Kamışlı (Elkik) Köyü, Hakkâri
6. 5.4 Çanaklı (Baz) Köyü, Hakkâri
7. 5.5 Boybeyi (Asingiran) Köyü, Hakkâri
8. 5.6 Bağışlı (Şivelan) Köyü, Hakkâri
9. 5.7 Demirtaş (Evranıs) Köyü, Hakkâri
10. 5.8 Yağmurlu (Hisane) Mezrası, Hakkâri
11. 5.9 Oluklu (Eremyan) Mezrası, Hakkâri
12. 5.10..Akçalı (Gezne) Köyü, Hakkâri
13. 5.11..Yeniyol (Bereman) Mezrası, Hakkâri
14. 5.12..Doğanyurt (Piran) Köyü, Hakkâri
15. 5.13..Çavuşlu (Erdanis) Mezrası, Hakkâri
16. 5.14..Geçimli (Dêra Marsava) Köyü, Hakkâri
17. 5.15..Çığlı (Aşut) Köyü, Çukurca İlçesi
18. 5.16..Gündeş (Geyman) Köyü, Çukurca İlçesi
19. 5.17..Narlı (Biyadir) Köyü, Çukurca İlçesi
20. 5.18..Üzümlü (Deştan) Köyü, Çukurca İlçesi
21. 5.19..Dilekli (Suke) Köyü, Yüksekova İlçesi
22. 5.20..Büyükçiftlik (Hıravat) Beldesi, Yüksekova İlçesi
23. 5.21..Kurucak (Kaniğeci) Mezrası, Yüksekova İlçesi
24. 5.22..Yeşiltaş (Şitazın) Köyü, Yüksekova İlçesi
25. 5.23..Armutdüzü (Metolanıs) Köyü, Yüksekova İlçesi
26. 5.24..Altınsu (Şapatan) Köyü, Şemdinli İlçesi
27. 5.25..Korgan (Gülank) Köyü, Şemdinli İlçesi
28. 5.26..Bağlar (Nehri) Köyü, Şemdinli İlçesi
29. 5.27..Derayanı (Gülkan) Mezrası, Şemdinli İlçesi

6.    HAKKÂRİ YÖRESİNDE GİYİM KUŞAM

30. 6.1 Erkek Giysisi

6.1.1    Şel û şepik

6.1.2    Şel û kurtik

6.1.3    Bergûz

6.1.4   Tirgal

6.1.5    Kuşak (Şûtik)

6.1.6    Cepken (Kerik)

6.1.7     Baş Giysileri

6.1.8     Kepenek / Kepene

31. 6.2 Kadın Giysisi

6.2.1     Kiras-Fîstan

6.2.2     Kuşak ve Kemer

6.2.3     Yelek / Kutik

6.2.4     Başörtüsü

6.2.5     Yen (Zendik) ve İş Önlüğü (Bervang/ Bervanik)

7.      ÖRGÜ İŞLERİ: YÜN ELDİVEN VE YÜN ÇORAPLAR

32. 7.1 Yün Eldiven / Destikê bi rîs
33. 7.2 Yün Çorap / Gorê bi rîs

7.2.1     Konçsuz Yün Çoraplar (Goreyên Bêbask / Bêsaq

7.2.2     Kısa Konçlu (Goreyên Bask Kurt / Saq Kurt) Erkek Yün Çorabı

7.2.3     Uzun Konçlu (Goreyên Bask Dirêj  / Saq Dirêj) Yün Çoraplar

7.2.4     Diz Üstü Yün Çoraplar / Sak,  Goreyên Sak

7.2.5     Dizlik / Tozluk (Sak)

7.2.6     Damat Çorabı / Goreyên Zavan

7.2.7     Gelin Çorabı / Goreyên bûkan

7.2.8     Namaz Çorabı / Gorê nimêjê / nivêjê

7.2.9     Namaz Bilekliliği / Zendikê nimêjê / nivêjê

7.2.10   Bezemeye Göre Hakkâri Yöresi Yün Çorapları

8.     AYAKKABI / PELÂV, şekal, sol

34. 8.1 Reşik
35. 8.2 Lastik / Şekal
36. 8.3 Çarık (Kalik)

9.     DOKUMA / Raçandin, tevn

37. 9.1 Halı / Mehfûr
38. 9.2 Kilim / Ber, Berik
39. 9.3 Mêzer / Mêzerk
40. 9.4 Seccade / Secade , Nimêj dank, Cînivêj
41. 9.5 Çanta

9.5.1        Çoban Çantası / Cantê Şivanî

9.5.2     Tuz Çantası / Xwêdank

9.5.3     Tohum Çantası / Cante Tovê

9.5.4     Alet Çantası / Cantê Amûreta

42. 9.6 Heybe / Xurcik
43. 9.7 Parzûn
44. 9.8 Çuval / Cihal
45. 9.9 Têr ve Têrik
46. 9.10..Yastık / Balgeh
47. 9.11..Çadır / Kon, Xîvet, Reşmal
48. 9.12..Kolan Dokuma / Navteng, Berteng,  Teng

10.    KANAVİÇE  / Qenewîç

11.     AHŞAP ESERLER / KARÊ DARÎN

49. 11.1..Tarımda Kullanılan Ahşap Araçlar

11.1.1   Kızak / Paxêl, Kişre, Kole

11.1.2   Ot Bağlarını Kaldırmada Kullanılan Ahşap Çatal (Çemik / Çelome)

11.1.3   Kukar /Heçik

11.1.4   Kuzuların Beslenmesinde Kullanılan Ahşap Alet (Kitre)

11.1.5   Karasaban / Cot, Hevcar, Halet

11.1.6   Boyunduruk / Nîr

11.1.7   Tapan / Malî, Malû

11.1.8   Kültivatör / Mangêr

11.1.9   Düven, Döven / Cencere, Cincar

11.1.10 Kalbur / Serad / Bêjing ve Elek / Moxil

50. 11.2..Sosyal Yaşamda Kullanılan Ahşap Eserler

11.2.1   Kar Ayakkabısı (Leken, Hedik / Liyan, Leyan, Lihan, Berkulk)

11.2.2   Kar Küreği / Bêrik, Bêra Berfê, Berfmalk

11.2.3   Kar Küreme Küreği / Bêrfik

11.2.4   Baston / Gopal

51. 11.3..Dokuma / Örgü İşlerinde Kullanılan Ahşap Eserler

11.3.1   Yün Tarağı / Şeyê Hirîyê

11.3.2   Teşi

11.3.3   İğ

11.3.4   Çorap Kalıbı / Qalibê Gorê

11.3.5   Kirkit / Hepik

11.3.6   Hallaç / Kûrinç

52. 11.4..Beşik / Landik, Dergûş, Mendal
53. 11.5..Mutfak (Metbex) Gereçleri
54. 11.6..Ağaç Dalı ve Kamış İşi
55. 11.7..Çit
56. 11.8..Mobilya  / Navmalî, Mobîlya
57. 11.9..Pipo ve Ağızlık / Qelûn û Darcixare

12.    TAŞ ESERLER / BERHEMÊN KEVİRÎ

58. 12.1..Su Değirmeni / Aşê Avê
59. 12.2..El Değirmeni / Destar
60. 12.3..Dibek (Cohni)
61. 12.4..Bıttım Ezme Taşı
62. 12.5..Loğ Taşı

13.     TOPRAK ESER / GADOŞ, BERHEMÊN AXÊ

63. 13.1..Küp
64. 13.2..Testi
65. 13.3..Çömlek

14.      DERİ ESERLER / BERHEMÊN ÇERMÎ, BERHEMÊN PÎSTÎ

66. 14.1..Yayık / Meşk
67. 14.2..Tulumlar / Pist, Heban, Dodanik, Dirok, Meşk

14.2.1   Peynir ve Yağ Saklanmasında Kullanılan Tulumlar (Pist)

14.2.2   Süt ve Su Taşınmasında Kullanılan Tulumlar (Meşk)

14.2.3   Yoğurt Saklanmasında Kullanılan Tulumlar (Dodanik / Dirok)

14.2.4   Tahıl Ürünlerinin Saklanmasında Kullanılan Tulumlar (Heban)

14.2.5   Kapak Olarak

14.2.6   Sofra Olarak

68. 14.3..Namazlık / Yaygı

15.     METAL ESERLER

69. 15.1..Demir Aletler

15.1.1   Orak

15.1.2   Tırpan

15.1.3   Kırkma Makası / Cew

15.1.4   Ağaç Kesme Aletleri

15.1.5   Bukağı / Qeyd

15.1.6   At Nalları ve At Tımarında Kullanılan Aletler

15.1.7   Yabani Hayvan Yakalama Kapanları

15.1.8   Dokumada Kullanılan Metal Aletler

70. 15.2..Bakır Eserler

15.2.1   Semaver

15.2.2   İbrik / Mesîn

15.2.3   Maşrapa

15.2.4   Kazan

15.2.5   Sini / Sênî

15.2.6   Hamur Teknesi / Teşt

15.2.7   Helke / Satil

15.2.8   Tava / Rûnbirêşk

15.2.9   Tepsi / Senî

15.2.10     Şifa Tası

16.    BULGULAR

17.    DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

KAYNAKÇA

EKLER: TERMİNOLOJİK SÖZLÜK